پدر ایشان شیخ علی،فرزند میرزا محمد علی از نوادگان شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی بود كه به اتفاق والدین و دیگر اعضای خانواده در سال1290 ه.ش از سده اصفهان به كربلای معلّی مهاجرت كرد. شیخ علی دانشمند وخطیبی توانا و مورد احترام مردم كربلا بود كه پدرانش تا سه قرن همگی از سلسله جلیله روحانیت بودند.
مادرِ استاد «سید زهرا» دختر سید هاشم تاجر رشتی و متوطن در كربلا بود.
از آن پدر و این مادر متدین در سال1309 ه.ش در شهر كربلا فرزندی دیده به جهان گشود كه نام وی را «محمد هادی» گذاشتند.
«محمد هادی» از سن پنج سالگی برای كسب سواد به مكتب خانه شیخ باقر اصفهانی فرستاده شد. آنگاه مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر فرزانه خود و تنی چند از اساتید معروف نظیر حاج شیخ اكبر نائینی، سید سعید تنكابنی، شیخ محمد حسین مازندرانی، سید مرتضی قزوینی و سید محمد شیرازی فرا گرفت.
مبادی فلسفه و دوره های فقه و اصول تا سطوح عالیه را در كربلا و نزد پدر بزرگوار و برخی از اساتید بزرگ بهره گرفت و خوشه چین معارف الهیه شد.
اساتید این دوره از حیات علمی ایشان یا در عداد مراجع و یا شاگردان بنام برخی از بزرگان فقهی و اصولی حوزه های علمیه قلمداد می شدند: شیخ محمد كلباسی، شیخ محمد حسین مازندرانی، شیخ محمد خطیب از علمای بزرگ و مراجع حوزه سید حسن آغامیر قزوینی از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و علمای صاحب نظر حوزه شیخ محمد رضا جرقویی اصفهانی از علمای بزرگ و جامع معقول و منقول و از شاگردان با واسطه مرحوم شیخ هادی تهرانی شیخ محمد مهدی كابلی.
البته شیخ یوسف بیارجمندی خراسانی از شاگردان بزرگ مرحوم نائینی در فقه و اصول و ادیب نیشابوری در فن فصاحت و علوم بلاغی در شكل گیری شخصیت علمی استاد معرفت مدظله العالی نقش برجسته ای داشت تا آنجا كه كتاب های مطول، فصول، رسائل و مكاسب و یك دوره خارج اصول و مقدار زیادی از خارج فقه را نزد وی شاگردی نمودند.
هجرت به نجف اشرف
استاد معرفت در آغاز سال1340 ه.ش و پس از فوت پدر بزرگوارشان رحمه اللّه علیه به منظور تكمیل تحصیلات و رفعت هر چه بیشتر بنای دانش خویش همراه با خانواده به نجف اشرف مهاجرت كردند.
در این سالها نجف اشرف منزلگاه اساتید فرهیخته و آیات عظامی همچون سید محسن حكیم، سید ابوالقاسم خویی، میرزا باقر زنجانی، شیخ حسین حلّی، سید علی فانی اصفهانی و اخیراً حضرت امام خمینی قدس سره هم بود؛ استاد فرصت بهره گیری از این گلستان معرفت را قدر دانسته از هر گلی شهدی نوشید و مجمع فضائل خوبان شد.
معظم له هر یك از اساتید فوق الذكر را واجد امتیازی می دانند:
آقای حكیم در طرح و بررسی آرای فقها مهارت و دقت فراوانی داشت، وی به آرای فقهای سلف همان عنایت و دقّت را روا می داشتند كه به اقوال معصومین (ع).
آقای خویی در ضمن ساده گویی و قوت بیان و رسائی گفتار مطالب را عمیق و با استدلال قوی بیان می كرد. او در اندك مدتی حجم تناوری از مطالب را به مخاطب انتقال می داد.
آقای زنجانی در شرح و بسط دادن مطالب و روشن ساختن ابعاد مسأله با بیانی شیوا و رسا و عمیق تبحر خاصی داشت.
آقای حلّی در طرح اقوال مختلف در هر مسأله و بررسی دلائل و جرح و تعدیل آنها مهارت به سزایی داشت و در مباحث فقهی نو آوری های فراوانی از خود به یادگار گذارد. وی شیوٌه خاصی در تدریس داشت: نظر خود را در اغلب موارد بیان نمی داشت بلكه لا به لای نظرات دیگران بدون شاخصه مطرح می كرد و هر گاه از ایشان درخواست می شد كه رأی خود را بیان دارد، می فرمود: به صلاح شما نیست! زیرا هر چه باشد شاگرد به استاد خود یك نوع گرایش دارد كه احیاناً ناخود آگاه نظر او را ارجح می داند در حالی كه این گرایش گمراه كننده است و او را از آزاد اندیشی، باز می دارد. به همین جهت ایشان در تربیت شاگردانِ ممتاز و آزاد اندیش موفق بود.
آقای فانی، محققی ژرف نگر و توانمند بود و در تربیت علمی شاگرد سعی فراوان داشت؛ علاوه بر جلسات روزانه، روزهای پنجشنبه و جمعه به اتفاق آقای رضوانی عضو فقهای شورای نگهبان و آقای قدیری مسئول پاسخ در دفتر استفتاءات حضرت امام و مقام معظم رهبری از اوّل صبح تا ظهر خدمت ایشان حضور یافته و به گفت و گو و بحث پیرامون مسائل می پرداختیم. از این جلسات مایه های علمی فراوانی به دست آوردیم.
حضرت امام خمینی در طرح آرای بزرگان و گسترش در نقد و بررسی آن ویژگی خاصی داشت. ایشان بر این باور بود و شاگردان را نیز چنین تربیت كردند كه قداست تنها مخصوص اقوال معصومان است، آری، اقوال بزرگان احترام دارد نه قداست. و تجلی احترام آنان به نقد و بررسی نظریاتشان است و نه پذیرش تعبدی آنها.
حضرت امام خود با شایستگی لازم به این كار می پرداخت و از سؤال و جواب و نقض و ابرام شاگردان استقبال می كرد و در این راه شاگردانی نقّاد و روشنگر تربیت كرد.
حضرت استاد، علاوه بر استفاده از اساتید یاد شده، بخشی از اوقات خویش را به فراگیری فلسفه و حكمت متعالیه نزد فاضل ارجمند حضرت آیت الله رضوانی گذراندند.
هجرت به قم
سال1351 ش حكمت الهی اقتضا كرد تا عدو سبب خیر شود و استاد از عراق به ایران مهاجرت نماید حكومت بعث عراق دستور بازگرداندن ایرانیان مهاجر را از عراق صادر كرد و استاد فرزانه حاج شیخ محمد هادی معرفت با كوله باری از فضل و دانش به اتفاق خانواده رهسپار ایران و ساكن قم شد.
این فاضل جوان در بهار42 سالگی، فرصت حضور در درس اصول میرزا هاشم آملی رحمه اللّه علیه را كه از شاگردان مبرز آغا ضیاء عراقی بود، غنیمت شمرد و از خرمن دانش آن پیر فرزانه خوشه های معرفت چید.
و به این ترتیب شخصیت علمی محقق فرهیخته، استاد معرفت شكل گرفت و دوران طولانی بهره گیری علمی از اساتید برجسته و ممتاز حوزه های علمیه كربلا، نجف اشرف و قم، از او مجتهدی مسلط بر مبانی فقهی، اصولی ساخت كه روح دانش اندوزی را با جدیت، تلاش، نو آوری، شجاعت در ابراز عقیده، توجه به آرای سلف در كنار نقد و بررسی آنها، نخبه گویی و حذف زوائد و تأمل در مسائل مهم، همراه كرد و با این سرمایه عظیم در سه حوزه تدریس، پژوهش و تألیف و به خصوص ورود به عرصه های نو و راه های طی نشده دست به كار شد.
استاد معرفت در كرسی تدریس، تحقیق و تالیف
حضرت آیت اللّه معرفت از آغازین سال های تحصیل علوم اسلامی به امر تدریس و تحقیق پرداختند.علوم ادبی و علمی را متناسب با میزان رشد علمی تدریس كردند و در هفته یكبار برای جوانان كربلا، جلسات پر شور علمی اسلامی بر پا كردند.
در عنفوان جوانی و همزمان با تحصیل دروس فقه و اصول، با همكاری جمعی از فضلای مشهور كربلا از جمله سید محمد شیرازی، سید عبد الرضا شهرستانی، سید محمد علی بحرانی، شیخ محمد باقر بهبودی و… دست به تأسیس و نشر ماهنامه ای با نام «اجوبه المسائل الدینیه» زدند.
این گروه در اطلاعیه ای آمادگی خود را برای پاسخ گویی به سؤال های دینی مردم اعلام كردند و در مدت سالیان متمادی با جدیت تمام به پاسخ سؤال های رسیده، پرداختند. این ماهنامه با استقبال فراوان مردم از جمله دانشگاه های عراق و حتی خارج از كشور روبرو شد. و حاصل پاسخ ها كه گاه در شكل مقالات علمی تحقیقی تحریر می شد بعضاً صورت مستقل چاپ و منتشر گردید.
از جمله مقاله های استاد معرفت كه به زبان عربی تألیف و برخی از آنها به فارسی ترجمه و منتشر شد، می توان به این موارد اشاره كرد: «حقوق زن در اسلام»، «ترجمه قرآن، امكان، ضرورت»، «دو فرقه شیخیه، اسكویی، كریمخانی»، «اهمیت نماز و تاثیر آن در صیانت فردی و اجتماعی».
استاد معرفت در نجف اشرف بخش عمده ای از وقت خود را مصروف تدریس و تحقیق نمودند؛ صبحها علاوه بر تحصیل، به تدریس می پرداختند و عصرها را به امر تحقیق و تدوین اختصاص دادند.
در این زمان بود كه با گروهی از فضلای مشهور نجف اشرف از جمله «سید جمال خوئی فرزند برومند آیت اللّه العظمی خوئی سید محمد نوری، سید عبد العزیز طباطبائی، شیخ محمد رضا جعفری اشكوری، دكتر محمد صادقی و در سال های اخیر استاد عمید زنجانی جلسات هفتگی تشكیل و پیرامون مباحث و موضوعات مختلف به بحث و تحقیق همت گماردند.
هر یك از این فضلا رشته ای از علوم اسلامی را موضوع تحقیق خود قرار دادند. در اینجا بود كه حضرت استاد معرفت پژوهش های خود را در رشته«علوم قرآنی» پایه گذاری كردند.
وی علاوه بر نوشتن مقالات و نشر در مجلات از جمله ماهنامه«اجوبه المسائل الدینیه» كه تا آن زمان منتشر می شد به تالیف كتب عقیدتی، فقهی، قرآنی روی آوردند كه از جمله می توان به كتاب «تناسخ ارواح» و «تمهید القواعد» و «التمهید» و… اشاره كرد.
انگیزه حضرت استاد در رو آوردن به پژوهش های قرآنی را از قلم معظم له استفاده می كنیم:
هنگام مراجعه و مطالعه برای آمادگی تدریس تفسیر به حقیقت تلخی برخورد كردم و آن، فقدان بحث زنده پیرامون مسائل قرآنی، در كتابخانه های فعلی تشیع بود.
این برخورد تلخ از آنجا بود كه برای تهیه مقاله ای پیرامون مسأله «ترجمه قرآن»، به كتابخانه تخصصی قرآن مراجعه می كردم و در این زمینه كتاب های زیادی كه برخی در دو مجلد و نیز رساله ها و مقالات بسیاری از مصر و غیره در اختیار بود كه دانشمندان معاصر آن دیار نوشته بودند، ولی در حوزه نجف جز یك برگ اعلامیه حضرت آیت اللّه شیخ محمد حسین كاشف الغطاء چیز دیگری نیافتم.
این امر بر من گران آمد و مرا بر آن داشت كه در زمینه مسائل قرآنی به طور گسترده، دیدگاه های دانشمندان گذشته و حال مكتب را روشن و عرضه كنم، نتیجه آن تلاش پیگیر هفت مجلد «التمهید» و دو مجلد «التفسیر و المفسرون» گردید. در نوشته اخیر تكمیل«مافاتِ» نوشته«محمد حسین ذهبی» مصری را انجام دادم كه به ناحق جایگاه تشیع را در حیطه قرآنی نادیده گرفته بودم.
با هجرت استاد معرفت به قم فعالیت های تدریسی، تحقیقی و تألیفی ایشان گسترش یافت. وی عمده وقت خود را به تدریس رسائل ، مكاسب، كفایه و سپس خارج فقه و اصول اختصاص داد و از جمله در مدرسه عالی حقانی و به دعوت شهید قدوسی مدیر محترم مدرسه، به تدریس مسائل قرآنی و به ویژه علوم قرآن پرداختند. محصول تلاش استاد در سنگر تدریس تربیت صدها شاگرد در موضوعات فقهی، اصولی و قرآنی است و سپس برای جمعی از طلاب جوان و با علاقه، مباحث علوم قرآنی را در مؤسسه آموزشی تحقیقاتی معارف اسلامی امام رضا(ع) تدریس می كردند.
این محقق برجسته به دنبال سكونت در قم، تحقیقات انجام شده در نجف اشرف را به طور گسترده مورد بازبینی و تعمیق و توسعه قرار داد؛ جزوات «التمهید» یكی پس از دیگری به زیور طبع آراسته شد و به دنبال پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی چاپ «التمهید» كه به سه جلد رسیده بود، به همت انتشارات جامعه مدرسین تجدید چاپ و مابقی مجلدات آن تا شش مجلد انتشار یافت.
تجدید چاپ كتاب تفسیر و مفسّران در دو جلد و ترجمه آن به زبان فارسی، جلوه ای دیگر از مراحل كمال تحقیق و پژوهش استاد می باشد.
ایشان با توجه به مهم ترین سؤال ها یا شبه های مخالف با كرامت قرآن و یا مذهب تشیع دست به كار تألیف شدند، از جمله كتاب «صیانه القرآن من التحریف» را در دفاع از حریم قرآن و حراست از كرامت آن نوشتند. «احسان الهی ظهیر»، نویسنده متعصب پاكستانی، شیعیان را متهم ساخت كه قائل به تحریف قرآن می باشند؛ استاد مجاهد و پاسدار ارزش های اسلامی در مدت شش ماه كتاب «صیانه القرآن…» را در جواب وی به رشته تحریر در آورد و در تاریخ2/8/66 ش، به چاپ رساند.
حضرت استاد در پاسخ شبهات وارده بر قرآن كه به طور عمده از سوی شرق شناسان و برخی روشنفكران دنیای عرب و ایران مطرح می شد دست به تألیف كتاب «شبهات وردود» زدند كه در سال1382 به زیور طبع آراسته شد.
این حدیث شناس، مفسر و فقیه مكتب اهل بیت (ع) كه معتقد به ضرورت استفاده از تراث سلف و نگران كوتاهی در نقادی روایات تفسیری هستند، از سال1379ش محصول تجارب ارزنده خود را به خدمت تألیف تفسیری جامع از آثار گذشتگان در آورد و به جمع آوری و تنسیق روایات تفسیری فریقین پرداخت. ایشان در این كارِ گروهی كه با مساعدت دو گروه ده نفره از شاگردان و نخبگان حوزوی و تربیت یافتگان مدرسه قرآنی صورت گرفته است، روایات تفسیری را كه جملگی به صورت خام در كتاب ها عرضه شده، به محك نقد و بررسی گذاشته و برای جدا سازی سلیم و سقیم این روایات و قیمت گذاری و تعیین ارزش هر یك از آنها اهتمام نموده اند.تا كنون یك مجلد از این اثر ارزنده با نام «التفسیر الاثری الجامع» به زیور طبع آراسته شده است.
به میمنت انقلاب شكوهمند اسلامی ایران و توجه ویژه ای كه به گسترش علوم اسلامی و به خصوص علوم قرآنی در حوزه ها و دانشگاهها صورت گرفت و از طرف دیگر به دلیل عمق و گسترده گی مباحث قرآنی این استاد فرزانه، كتب علوم قرآنی تألیف شده ایشان به طور رسمی به عنوان منبع درسی، عمومی و تخصصی حوزه ها و رشته های مختلف علوم قرآنی و حدیثی دانشگاهها قرار گرفت.
هم اكنون گروه زیادی از تربیت یافتگان این استاد نخبه پرور، در حوزه های فقهی، اصولی و به خصوص علوم قرآنی مشغول امر تدریس، تحقیق و تالیف هستند. بسیاری از پژوهش های قرآنی در یكی دو دهه اخیر متأثر از نظریات این محقق فرید می باشد.
در عمده پایان نامه ها و كتب تألیف شده در علوم قرآنی، آثار استاد معرفت یكی از منابع معتبر و مورد استفاده و مراجعه شناخته شده است.
لازم به ذكر است كه تحقیقات استاد معرفت در مسائل قرآنی مانع ایشان از فعالیت های فقهی و اصولی نشد؛ معظم له در نجف و قم موفق به تألیف كتب و رساله های متعددی در زمینه فقه و اصول شده اند از جمله: «تمهید القواعد»، «حدیث لاتعاد»، «ولایه الفقیه، ابعادها و حدودها»،«مالكیه الارض»، «مسائل فی القضاء».
حضرت استاد در قالب شرح و تعلیق بر ابواب فقهی «جواهر الكلام» در حال تالیف نظرات فقهی نوین بر اساس اجتهاد پیشرفته قرون اخیر می باشند؛ این تالیف، محصول تدریس و تحقیقات معظم له در درس های خارج فقهی است و فعلاً ملخّص فتاوی ایشان در كتاب «احكام شرعی» به زبان فارسی به زیور طبع آراسته شده است.
